Trong các biện pháp bổ sung được áp dụng để bảo vệ và tăng cường sức khỏe, Các biện pháp thiền hay hít thở, thể dục hay vận động và sử dụng các hợp chất thiên nhiên là các giải pháp được áp dụng nhiều nhất [1]. Bài trình bày này bàn luận về cơ chế tác dụng của các biện pháp này đối với sức khỏe nhằm cung cấp một căn cứ khoa học về vai trò của mỗi giải pháp, giúp mọi người có thể chủ động lựa chọn giải pháp phù hợp trong từng hoàn cảnh cụ thể để chăm sóc sức khỏe cho bản thân mình.
    |
 |
| Hình 1. 10 giải pháp bổ sung tăng cường sức khỏe chung nhất được sử dụng ở người lớn Mỹ giai đoạn 2002-2012 [1] |
Sử dụng các hợp chất thiên nhiên là biện pháp được sử dụng phổ biến nhất. Điều này có thể do đây là giải pháp dễ thực hiện, có thể áp dụng với tất cả mọi người kể cả những người đang trong tình trạng bệnh nặng mà các giải pháp khác không thể thực hiện được; đồng thời, đây cũng là giải pháp mà cho phép có thể giải quyết được tận gốc vấn đề về sức khỏe.
Các hợp chất thiên nhiên được sử dụng có thể là các loại thực phẩm chức năng có nguồn gốc tự nhiên hoặc đơn giản là các loại rau, quả, cây cỏ… sẵn có xung quanh chúng ta. Việc sử dụng các sản phẩm tự nhiên có tác dụng đối với sức khỏe bởi đầu tiên nó là nguồn bổ sung các chất dinh dưỡng cho cơ thể. Trong nhiều trường hợp, chúng ta mắc một hay một số bệnh mạn tính nào đó là do cơ thể thiếu một hoặc vài chất dinh dưỡng cần thiết; trong trường hợp này, sử dụng các hợp chất từ tự nhiên có thể giúp giải quyết tận gốc nguyên nhân gây bệnh.
Một tác dụng quan trọng của các sản phẩm từ tự nhiên mà có ý nghĩa với tất cả mọi người là trong đó chứa nhiều thành phần chống oxy hóa (các vitamin, khoáng chất, các polyphenol, alkaloid…) có tác dụng hỗ trợ cơ thể trong việc thải độc. Hầu hết các bệnh mạn tính của cơ thể đều khởi phát do sự phá hoại quá mức các thành phần của cơ thể gây ra bởi lượng chất độc quá nhiều trong trạng thái stress hay căng thẳng oxy hóa. Vì vậy, việc sử dụng các sản phẩm từ tự nhiên hay các chất chống oxy hóa thường xuyên, đặc biệt là khi cơ thể rơi vào trạng thái stress oxy hóa do làm việc quá sức, nhiễm vi sinh vật, nhiễm độc từ môi trường hay căng thẳng tâm lý… là giải pháp hiệu quả để phục hồi nhanh sức khỏe và phòng chống phát sinh bệnh tật của cơ thể. Ở các trạng thái cơ thể mà việc vận động trở nên khó khăn hoặc không thể thực hiện được (ốm nặng hay bệnh nặng) việc sử dụng các sản phẩm tự nhiên là giải pháp tăng cường sức khỏe duy nhất có thể lựa chọn và là cần thiết để giúp cơ thể bạn giải quyết tình trạng căng thẳng oxy hóa và hồi phục sức khỏe.
Thiền và thể dục là hai biện pháp trái ngược nhau về mặt vận động nhưng đều có tác dụng trong việc cải thiện cảm xúc và sức khỏe thể chất [2]. Trong khi thể dục tập trung vào vận động và hít thở thì thiền tập trung vào tĩnh tâm và thở. Như vậy điểm chung của cả 2 biện pháp này đều là hít thở và tĩnh tâm bởi khi tập thể dục, chúng ta thường không suy nghĩ nhiều thứ mà chỉ tập trung vào các động tác của bài tập. Tác dụng của tĩnh tâm đối với sức khỏe có thể đạt được thông qua việc giới hạn các quá trình trao đổi chất xảy ra trong cơ thể mà qua đó có thể hạn chế lượng chất thải độc hại được hình thành và có thể kích thích các quá trình miễn dịch/sửa chữa/thải độc thông qua sự điều hành của hệ thần kinh giao cảm [3, 4]. Đồng thời, oxy là yếu tố có vai trò quan trọng đối với các tác dụng cải thiện sức khỏe và tinh thần đạt được.
Nghiên cứu quá trình giải độc sunfua ở giun biển cho thấy, sự tạo thành thiosulfat tăng theo nồng độ O2 xung quanh [5]. Nghiên cứu của Claire Morvan cho thấy vi khuẩn Clostridia là loại kỵ khí nghiêm ngặt và nhạy cảm với oxy. Tuy nhiên, khi tiếp xúc với O2, Clostridia chuyển hướng quá trình trao đổi chất trung tâm của chúng sang các con đường ít nhạy cảm với O2 hơn và gây ra sự biểu hiện của các gen mã hóa các enzyme liên quan đến quá trình khử O2 và sửa chữa các phân tử bị hư hỏng do oxy hóa [2]. Amicarelli Fernanda và cộng sự nghiên cứu mức độ các enzyme chống oxy hóa và giải độc trong gan và phổi của những con chuột trẻ và chuột già được nuôi trong điều kiện thiếu oxy hoặc tăng oxy như các mô hình của stress oxy hóa. Kết quả cho thấy phản ứng của một số enzyme bảo vệ ở chuột non trái ngược với phản ứng của chuột già. Kết quả cho thấy mức độ các enzyme chống oxy hóa catalase, superoxide dismutase và peroxidase GSH phụ thuộc Se của gan và phổi chuột trẻ cao hơn khoảng 3–4 lần so với mức catalase của động vật già; superoxide dismutase cũng xuất hiện cao hơn ở các mô trẻ. Ngược lại, hoạt động/hoạt tính của peroxidase GSH phụ thuộc Se, peroxidase thu dọn H2O2, cao hơn nhiều (khoảng 4 và 2 lần) ở gan và phổi của chuột già [6]. Kết quả nghiên cứu của tác giả này cho thấy, ở các cơ thể trẻ, khả năng sản xuất các enzyme chống oxy hóa để giải quyết nhanh tình trạng tress oxy hóa của cơ thể tốt hơn so với một cơ thể giá. Tuy nhiên, ở cơ thể già, hệ thống enzyme chống oxy hóa vẫn được kích hoạt để trở nên hoạt động mạnh mẽ hơn, giúp giải quyết tình trạng stress oxy hóa của cơ thể.
Theo các cơ chế này, việc hít thở hay thở sâu giúp tăng lượng oxy cung cấp vào cơ thể, giúp kích hoạt hệ thống thải độc và sửa chữa của cơ thể hoạt động mạnh mẽ và nhờ vậy giúp cơ thể loại bỏ các chất độc và hồi phục các tổn thương gây ra bởi chúng nhanh chóng và hiệu quả hơn. Việc thở sâu trong quá trình tập thể dục cũng gây ra tác động tương tự như biện pháp thiền hay thở sâu. Đồng thời, do hoạt động trao đổi chất diễn ra mạnh trong quá trình tập thể dục dẫn đến sự gia tăng các loại oxy phản ứng hay gốc tự do (ROS) cũng gây kích thích quá trình bảo vệ chống oxy hóa và sửa chữa tổn thương oxy hóa. Các chất chống oxy hóa nội sinh trong cơ thể như glutathione và thioredoxin cũng được điều chỉnh với mức tiêu thụ oxy cao và sự tạo ra ROS trong quá trình tập thể dục. Việc thực hiện thở sâu bằng cơ hoành sau khi tập thể dục mệt mỏi đã làm giảm stress oxy hóa nhanh hơn so với nhóm đối chứng [7].
Căng thẳng oxy hóa có liên quan đến căng thẳng, lão hóa và nhiều bệnh khác nhau. NO là một phân tử truyền tín hiệu tế bào quan trọng liên quan đến cân bằng nội môi và phản ứng miễn dịch; nó gây ra phản ứng thư giãn và có tác dụng lâm sàng đối với các rối loạn liên quan đến căng thẳng [8]. Như vậy, ở trạng thái thư giãn, hàm lượng NO trong cơ thể tăng nên và có tác dụng tăng cường hoạt động miễn dịch/sửa chữa của cơ thể; giúp cơ thể duy trì tình trạng cân bằng nội môi là yếu tố quan trọng để các quá trình trao đổi chất và sửa chữa có thể diễn ra bình thường. Ví dụ tăng đường huyết là một tình trạng rối loạn cân bằng nội môi, nếu diễn ra trong thời gian dài dễ làm xơ vữa động mạch vành, tai biến mạch máu não, nhồi máu cơ tim, xơ vữa động mạch, đái tháo đường…(medlatec.vn). Nghiên cứu ở những người thực hành Brain Wave Vibration (BWV) một kiểu thiền rung sóng não, cho thấy nhóm thực hành BWV có nồng độ NO huyết tương cao hơn đáng kể và nồng độ các loại gốc tự do ROS (oxygen species) và SOD (superoxide dismutase ) không khác nhau so với nhóm không tập luyện [8]. Những người tập luyện thiền lâu dài đã được chứng minh là làm giảm stress oxy hóa bằng cách giảm quá trình peroxy hóa lipid, giảm phát xạ biophoton, cải thiện mức độ glutathione và hoạt động của các enzyme chống oxy hóa (catalase, superoxide dismutase, glutathione peroxidase và glutathione reductase) [7]. Mức NOx huyết tương cũng được quan sát thấy có tương quan nghịch với tỷ lệ mắc và mức độ nghiêm trọng của bệnh phì đại thất trái [9]. Sự sụt giảm NO huyết tương cao xảy ra ở những bệnh nhân bệnh nặng, đặc biệt là những người bị nhiễm trùng huyết, hội chứng suy hô hấp cấp tính, sốc và ở những bệnh nhân tử vong trong bệnh viện [10].
Như vậy có thể thấy rằng:
Sử dụng các hợp chất thiên nhiên hay sản phẩm từ tự nhiên để bảo vệ và tăng cường sức khỏe là giải pháp nên được thực hiện thường xuyên và cần thiết trong các trường hợp stress oxy hóa đặc biệt là khi mà vận động trở nên khó khăn hoặc bệnh mạn tính xuất hiện. Giải pháp này vừa giúp bổ sung chất dinh dưỡng cần thiết để khắc phục tận gốc nguyên nhân gây bệnh vừa giúp hỗ trợ cơ thể thải độc để phòng chống bệnh tật phát sinh.
Cả tập thể dục và thiền, nhờ việc cung cấp oxy cho cơ thể nhiều hơn giúp kích hoạt hệ thống phòng vệ chống oxy hóa của cơ thể hoạt động mạnh mẽ giúp loại bỏ các chất độc/gốc tự do trong cơ thể. Đối với những những người đang gặp căng thẳng, việc loại bỏ hiệu quả các chất độc khỏi cơ thể là yếu tố giúp tinh thần và thể chất tốt hơn; đối với những người tập thể dục thường xuyên, hàm lượng các chất độc trong cơ thể được duy trì thấp là yếu tố giúp cơ thể khỏe mạnh và ít bị bệnh tật.
Đối với cả thiền và thể dục, việc đưa bộ não vào trạng thái nghỉ ngơi/thư giãn giúp tăng cường tạo thành NO huyết tương giúp cơ thể tăng cường miễn dịch và duy trì cân bằng nội môi, có ảnh hưởng quan trọng đối với khả năng miễn dịch/sửa chữa, duy trì tình trạng khỏe mạnh và phòng chống/chữa lành bệnh tật của cơ thể.
Ngoài ra, đối với thể dục, có một ý nghĩa quan trọng riêng, đó là giúp các xương khớp được vận động thường xuyên giúp thúc đẩy quá trình xây dựng, bồi đắp/sửa chữa để thích nghi với mức độ vận động nhiều hơn. Đây cũng chính là tác động vào khả năng thích nghi với môi trường của cơ thể [11, 12]. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với những người có bệnh về xương khớp.
Từ các điều ở trên có thể đưa ra một sự so sánh. Cả thiền hay hít thở, thể dục hay vận động và sử dụng các hợp chất thiên nhiên đều có tác dụng tăng cường hoạt động thải độc của cơ thể. Qua đó, giúp ngăn ngừa sự phá hoại của các chất độc này với cơ thể và giúp phòng tránh các bệnh mạn tính phát sinh. Thể dục và thiền, nhờ vào trạng thái thư giãn đạt được, có vai trò quan trọng đối với tăng cường miễn dịch, sửa chữa sai lỗi để chữa lành bệnh tật và duy trì cân bằng nội môi để duy trì tình trạng khỏe mạnh của cơ thể. Tuy vậy, điều này chỉ có thể đạt được ở trạng thái hoàn thiện về cấu trúc, đặc biệt là đối với hệ enzyme của cơ thể bởi hầu hết các hoạt động trong cơ thể đều được diễn ra nhờ sự xúc tác của một enzyme nào đó. Sử dụng các sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên bao gồm cả các loại thuốc thảo dược giúp cung cấp cho cơ thể các vitamin, các khoáng chất là các yếu tố quan trọng cho hoạt động của nhiều enzyme; đồng thời cung cấp nhiều chất dinh dưỡng mà sự thiếu hụt của nó có thể là nguyên nhân gây ra tình trạng bệnh.
Ngô Duy sạ - Khoa Công nghệ thực phẩm
Tài liệu tham khảo:
[1] D. P. Rakel, Integrative Medicine. Elsevier, 2017.
[2] A. Vinay and G. Bhavyesh, "Physiological effects of transcendental meditation and physical exercise," NIScPR Online Periodicals Repository, vol. 5, no. 2, pp. 181-183, Apr-2006.
[3] W. Jänig, "Pain and the Sympathetic Nervous System," in Encyclopedia of Neuroscience, L. R. Squire Ed. Oxford: Academic Press, 2009, pp. 371-383.
[4] C. Clinic. "Autonomic Nervous System: What It Is, Function & Disorders." my.clevelandclinic.org. https://my.clevelandclinic.org/health/body/23273-autonomic-nervous-system?fbclid=IwY2xjawHYlSNleHRuA2FlbQIxMAABHcyB6YtPz8HZT81H6dv2gvWyCe2IaIP6p6m5wxepsboqQtSPkarONE4FjQ_aem_bKJ8BDpju_SHZA6BxKC1oQ (accessed 12/2024).
[5] K. Hauschild and M. K. Grieshaber, "Oxygen consumption and sulfide detoxification in the lugworm Arenicola marina (L.) at different ambient oxygen partial pressures and sulfide concentrations," Journal of Comparative Physiology B, vol. 167, no. 5, pp. 378-388, 1997/07/01 1997, doi: 10.1007/s003600050087.
[6] F. Amicarelli et al., "Aging and detoxifying enzymes responses to hypoxic or hyperoxic treatment," Mechanisms of Ageing and Development, vol. 97, no. 3, pp. 215-226, 1997/09/01/ 1997, doi: https://doi.org/10.1016/S0047-6374(97)00061-4.
[7] C. Mahagita, "Roles of meditation on alleviation of oxidative stress and improvement of antioxidant system," Journal of the Medical Association of Thailand = Chotmaihet thangphaet, vol. 93 Suppl 6, pp. S242-54, 11/01 2010.
[8] D.-H. Lee et al., "The effects of brain wave vibration on oxidative stress response and psychological symptoms," Comprehensive Psychiatry, vol. 60, pp. 99-104, 2015/07/01/ 2015, doi: https://doi.org/10.1016/j.comppsych.2015.03.003.
[9] F. Kamezaki et al., "Plasma Levels of Nitric Oxide Metabolites Are Markedly Reduced in Normotensive Men With Electrocardiographically Determined Left Ventricular Hypertrophy," Hypertension, vol. 64, no. 3, pp. 516-522, 2014/09/01 2014, doi: 10.1161/HYPERTENSIONAHA.114.03287.
[10] C. A. Dony et al., "Plasma Nitric Oxide Consumption Is Elevated and Associated With Adverse Outcomes in Critically Ill Patients," (in eng), Crit Care Med, vol. 51, no. 12, pp. 1706-1715, Dec 1 2023, doi: 10.1097/ccm.0000000000006006.
[11] R. U. Jan, F. Khan, M. A. Afridi, S. Ishaq, H. E. Khattak, and S. G. S. Shah, "EFFECTS OF PHYSICAL ACTIVITY ON BONE HEALTH: INVESTIGATE HOW DIFFERENT TYPES OF EXERCISE INFLUENCE BONE DENSITY AND STRENGTH," Biological and Clinical Sciences Research Journal, vol. 2023, p. 582, 12/06 2023, doi: 10.54112/bcsrj.v2023i1.582.
[12] X. Chen et al., "Treadmill running exercise prevents senile osteoporosis and upregulates the Wnt signaling pathway in SAMP6 mice," Oncotarget, vol. 7, 09/19 2016, doi: 10.18632/oncotarget.12125.